دیدار امام زمان(ع) در دوران غیبت برای همگان در یک سطح و مرتبه اتفاق نمی‌افتد، بلکه بر دو گونه تحقق می‌یابد: الف) عام (ملاقات بدون شناخت)، ب) دیدار خاص (ملاقات امام همراه با شناخت). ناگفته نماند که هرگونه دیدار خود دارای مراتب و درجاتی است که هر مرتبه‌ای بستگی تامی به شخص دیدارکننده و سطح کمالی او دارد.
الف) دیدار عام (ملاقات بدون شناخت): امام زمان(ع) علاوه بر حضور روحانی در تمام عوالم، در سراسر اقطار عالم مادی نیز حضور جشمانی دارند؛ چنان‌که قطب عرفان ـ مولانا امیرالمؤمنین، علی(ع) ـ در این‌باره می‌فرماید:
صاحب این امر در میان آن‌ها راه می‌رود، در بازارهایشان رفت و آمد می‌کند، روی فرش‌هایشان گام برمی‌دارد، ولی او را نمی‌شناسند، مگر خداوند به او اجازه دهد تا خودش را به ایشان معرفی کند.1
بدین سان غیبت امام زمان(ع) به معنای نفی دیدار آن حضرت نیست، بلکه می‌تواند به معنای نفی شناخت آن حضرت باشد. چه بسیار افرادی که در دوران غیبت آن حضرت به شرف دیدارش نایل می‌شوند، ولی او را نمی‌شناسند. چه بسیار افرادی که سلام جان‌فزای آن حضرتش را می‌شنوند و حتی به سلام حضرتش پاسخ می‌گویند اما صاحب سلام را نمی‌شناسند: «به پروردگار علی سوگند! حجت خدا در میان آنان است، در کوچه و بازار ایشان گام بر می‌دارد، بر خانه‌های آنان وارد می‌شود، در شرق و غرب عالم به سیاحت می‌پردازد. گفتار مردمان را می‌شنود، بر اجتماعات ایشان وارد می‌شود و سلام می‌دهد. او مردمان را می‌بیند در حالی که دیده نمی‌شود...»2
شبیه همین گفتار از امام صادق(ع) به ما رسیده است که فرمود:
چگونه این امت انکار می‌کنند که خداوند بزرگ و عزیز با حجت خویش آن‌گونه رفتار می‌نماید که با یوسف رفتار کرد؟ (امام زمان(ع) به شکل ناشناس) در بازارهایشان حرکت می‌کند و بر فرش‌هایشان گام می‌نهد تا این که خداوند در این‌باره به او اجازة ظهور دهد.3
چه بسیار مردمی که امام زمان(ع) را در طول مراسم حج دیده‌اند ولی نشناخته‌اند. چه بسیار افرادی که آن حضرت را به هنگام حضورش به یاد می‌آورند و می‌گویند به خدا سوگند او را بارها در مکان‌های متعدد دیده‌ایم، اما نشناخته‌ایم:
به خدا سوگند که صاحباین امر در مراسم حج هر سال حضور می‌یابد و یکایک مردمان را می‌بیند و می‌شناسد، مردم نیز آن حضرت را می‌بینند، ولی نمی‌شناسند.4
از امام صادق(ع) نقل است که فرمود: «مردم امام خویش را نمی‌یابند. پس امام هنگام حج در مراسم حج حضور می‌یابد و ایشان را می‌بیند ولی آن‌ها وی را نمی‌بینند.»5
دیدار خاص (ملاقات همراه با شناخت): دانستیم که آن‌چه عموم مردمان در دوران غیبت امام عصر(ع) از آن محروم می‌مانند، شناخت آن حضرت است و نه دیدار او.6 در این میان، مهم آن است که انسان به چنان لیاقتی دست یابد که به هنگام دیدار، امام خویشرا بشناسد و از روی شناخت و معرفت عرض ارادت نماید:
دیده‌ای خواهم که باشد شه‌شناس
تا شناسد شاه را در هر لباس
رادمردانی چون سید بن طاووس(ره) به چنان منزلت و قربی دست یافته‌اند که حتی تن صدا و لهجة امام زمان را می‌شناسند و راه یافتگانی همچون سید بحرالعلوم به هنگام شنیدن لحن قرآن آن حضرت بدین سرود مترنم می‌شوند که:
چه خوش است صوت قرآن، ز تو دلربا شنیدن
به رخت نظاره کردن، سخن خدا شنیدن
پاک‌دلانی چون حاج شیخ محمدعلی فشندی به چنان درجه‌ای از صفا و صمیمیت دست یافته‌اند که حتی به نحوة راه رفتن امام و صدای پای آن حضرت آشنایند و می‌گویند: با امام زمان(ع) آن قدر آشنایم که آن حضرت را حتی از صدای کفش مبارکش می‌شناسم.7
دلباختگانی چون سید عبدالکریم کفاش، چنان غرق عشق روی یار می‌گردند که امام عصر(ع) هر هفته به دیدارشان می‌آیند و ایشان را می‌نوازند، چرا که به اعتراف خودشان: اگر هفته‌ای بر من بگذرد و روی مولایم را نبینم، به خدا سوگند که جان می‌دهم.8
عارفانی چون آیت حق سید علی آقای قاضی(ره)، چنان مست شهود و معرفت می‌گردند که به دیدار آن طلعت رشید بار می‌یابند و ناباوران را با این گفتار تأدیب می‌کنند: «کور است چشمی که صبح از خواب بیدار شود و در اولین نظر نگاهش به امام زمان(ع) نیفتد.»32
و سرو قامتانی چون ملاعلی نوری همدانی(ره)، چنان جرعه‌نوش صهبای ولایت و معرفت می‌گردند که به محض یاد کردن آن حضرت خود را در محضرش حاضر می‌یابند و افتخارشان این است که: چنان مقامی به من عطا فرمودند که هرگاه دیدار آن حضرت را اراده می‌کردم خود ار در محضرش حاضر می‌دیدم.9
با نگاهی گذرا به شرح حال کسانی که در طی دوران غیبت کبرای مولا امام زمان(ع)، سعادت شرفیابی به محضر مقدمش را یافته و یا از کرامات و عنایات حضرتش بهره‌مند گشته‌اند، می‌توان دریافت که دیدار امام زمان(ع) بیش از آن که به شخص، زمان یا مکانی خاص بستگی داشته باشد، به عوامل روحی و معنوی ویژه‌ای وابسته است که مهم‌ترین آن‌ها در حصول این توفیق الهی، توجه قلبی، مواظبت عملی، رعایت تقوا و استمرار بر گونه‌ای خاص از عبادت خداوند و اطاعت اولیائش بوده است. با این همه، نقش زمان‌های خاص چون شب‌های جمعه، نیمة شعبان، نیمة رجب و مکان‌هایی خاص چون مکه مکرمه، مدینة منوره، مسجد سهله، مسجد کوفه و مسجد جمکران را برای حصول دیدار خاص و ملاقات همراه با شناخت قائم آل محمد(ص) و بهره‌مندی از عنایات و الطاف ویژة آن حضرت، نباید نادیده گرفت.
آخرین تحلیل ما نکته‌ای عرفانی است، و آن این که، در واقع امام(ع) را هیچ کس به آن‌گونه که هست درک نمی‌کند زیرا او در قالبی نگنجد. مرحوم حاج آقا اسماعیل دولابی(ره) از این زاویه به این مسئله عالی نگریست که فرمود: «این که در روایت آمده است که هر کس ادعای مشاهدة امام زمان(ع) را کرد تکذیبش کنید، به این معناست که آن‌چه دیده است فقط پرتو مختصری از امام زمان(ع) است و مطلب خیلی بالاتر از این است. از طرف دیگر کسی که چیزی را دید، نباید به دیگران بگوید. لذا ما وظیفة تکذیب داریم، گرچه ممکن است راست بگوید.

1. مجلسی، همان، ج52، ص255.
2. کلینی، الکافی، ج8، کتاب الحجّة، ص124، ح885.
3. مجلسی، همان.
4 همان، ج51، ص350.
5. حر عاملی، وسائل‌الشیعة، ج8، ص96، ج9.
6 مجلسی، همان، ج52، ص169.
7. روزی سید بحرالعلوم(ره) وارد حرم امیرمؤمنان(ع) می‌شود و به ناگاه این دو مصراع را بر زبان جاری می‌سازد و چون از علت آن می‌پرسند، مرحوم سید می‌گوید: چون به حرم وارد شدم، حضرت حجت(ع) را دیدم که بالای سر حضرت با صدایی بلند قرآن تلاوت می‌کند. از این رو این بیت بر زبانم جاری گشت. علی لو، سید بحرالعلوم دریای بی‌ساحل، ص99.
8 حسین گنجی، ارتباط معنوی با حضرت مهدی(ع)، ص22.
9. مهدی طیب، همان، ص321.-